Paratiroid hormonun (PTH) bir veya daha fazla paratiroid bezinden aşırı salgılanmasıyla  paratiroid hormon fazlalığı oluşur ve buna tıp dilinde ‘’primer hiperparatiroidi’’ denir. Kanda kalsiyum yüksekliğinin en önemli nedeni paratiroid hormon fazlalığıdır.

Her yaşta görülürse de, 50 yaş üzerinde  daha çok görülür. Kadınlarda  menopoz döneminde biraz daha fazla görülmektedir (3/1 oranında).

Paratiroid hormonunun  fazla salgılanmasının en sık nedeni (% 85) paratiroid bezlerinden birinde bir  tümör oluşmasıdır ve buna tıp dilinde ‘’adenom’’ denir. Bazan paratiroid bezlerinin büyümesi (% 12-15) veya çok nadir olarak paratiroid bezi kanseri ( % 1-2) paratiroid hormon fazlalığına neden olabilir.

Klinik Bulgular

Günümüzde teşhis  gelişen laboratuar teknikleri  sayesinde yaklaşık % 50  hastada hiç bir şikayet yok iken    rastlantısal olarak  konabilmektedir.  Şikayeti olan hastalarda ise

Yorgunluk
Eklem ağrıları
Halsizlik
İştah kaybı
Hafif depresyon
Konsantre olamama görülebilir.

Böbrekte taş oluşmasının önemli bir nedeni paratiroid hormon yüksekliğidir. Böbrek taşları bu hastaların  % 20-25’inde görülür. İdrarla kalsiyum atılımı artar yani günde idrarla atılan kalsiyum miktarı 300 mg’dan fazladır.

Paratiroid hormon fazlalığında kemik kistleri ve kahverengi (Brown) tümörler  seyrek olarak (%1) görülmektedir. Kemiklerde gelişen  kalsiyum azlığına  bağlı olarak ön kol, kalça ve  omurgada kemik kırıklarının sıklığında  artış olur.  Hafif kemik erimesi (osteopeni) en sık görülen kemik bulgusudur (%30).

Bu hastalarda ayrıca eklem ağrıları, gözde konjunktivada kalsiyum birikmesi, keratopati ve  tansiyon yükselmesi (% 30-50 hastada) görülebilir.

Kanda kalsiyumun yüksek olması nedeniyle de bu hastalarda şu şikayetler olabilir:

İştah kaybı
Bulantı
Kabızlık
Aşırı susama
Sık idrara gitme

Bu hastalarda  kalsiyum yüksekliğine bağlı olarak böbrek fonksiyonlarında bozulma, romatizmal şikayetler, kanda fosfor düşüklüğü, kanda mağnezyumda hafif artış olabilir.

Tanı

Teşhis için kanda kalsiyum ve paratiroid hormon düzeylerine bakılır. Primer hiperparatiroidide hem paratiroid hormonu hem de kan kalsiyumu kanda yüksek olarak bulunur.

Paratiroid hormon yüksekliğinin  tipik bulgusu serum kalsiyumunun yüksek olmasıdır.  Vitamin D eksikliğine bağlı osteomalasi hastalığı (kemik hastalığı)  varlığında  kalsiyum yükselmesi  olmayabilir. Bu hastalara D vitamini verildiğinde kan kalsiyumu artar.

Bazen kan kalsiyumu yükselmeden sadece paratiroid hormon yüksekliği görülebilir.

Paratiroid bezi ultrasonografisi  ile % 80’e varan oranda büyümüş paratiroid bezi tespit edilebilir. Bilgisayarlı tomografi ve manyetik rezonans görüntülemede de benzer oranlar verilmektedir.

99mTc-sestamibi ile yapılan paratiroid sintigrafisinin duyarlılığı % 50-80 olup, özellikle  gögüs kemiği arakasına  yerleşimli paratiroid dokusu tespitinde çok yararlı bir yöntemdir. Sintigrafik veri, ultrasonografi ile birlikte değerlendirildiğinde tanı doğruluğu daha güvenilir olmaktadır.

Tedavi

Orta dereceli  kalsiyum yüksekliği böbrek fonksiyonlarının  bozulmasına neden olurken, ciddi  kalsiyum yüksekliği hayatı tehdit eden bir durumdur.

Ancak birçok hastada herhangi bir şikayet yoktur ve  kan kalsiyum düzeyi 11,5 mg/dl’den daha azdır.

Ameliyat yapılmayan hastalarda (bunlarda şikayet yok ve kan kalsiyumu hafif yüksektir) kan kalsiyumu 6 ayda bir ölçülür ve böbrek fonksiyonları değerlendirilir. Bu hastalarda ayrıca yılda bir kemik dansitesi ölçülür.

Bu hastalara lityum ilacı ve tiazid diüretik ilaçları  almamaları önerilir. Bu ilaçlar kan kalsiyumunu artırır. Ayrıca çok su içmeleri (günde en az 6-8 bardak su), hareketli olmaları, kalsiyumdan yüksek diyet yapmamaları önerilir. Kalsiyum günde 1000 mg alınmalı ve vitamin D günde 400-600 IU alınmalıdır.

İlaç tedavisi olarak  normal kalsiyumlu diyet alırken, bol sıvı alınmalı ve hareket artırılmalıdır. İlaç olarak  kemik erimesi olanlarda bifosfonat denilen ilaçlar verilebildiği gibi  kalsimimetik denen ilaçlar da  verilebilir. Ancak bunların hiçbirisi henüz paratiroid ameliyatının  yerini almış  değildir ve kan kalsiyumunu normale getirmez.

Şikayeti  olan hastalarda paratiroid bezi ameliyatı yapılır.

Şikayeti olmayan hastalarda aşağıdaki durumlar varsa ameliyat yapmak gerekebilir :

1. Kan  kalsiyum değeri normal laboratuar üst sınırından 1mg/dl (0,25 mmol/L) fazla ise
2. Yirmidört saatlik idrar kalsiyum  atılımı  400 mg/gün ‘den fazla ise
3. Kreatinin klirensinin, uygun yaş ve cins normal değerine göre, % 30 ve üzerinde azalması
4. Kemik yoğunluğunun önkol (Ulna) 1/3 distal ucu, omurga veya kalça, kemik mineral yoğunluğu ölçümlerinde t skoru’nun -2,5 SD’den fazla olması
5. Hastanın 50 yaşından küçük olması
6. Tıbbi  olarak takip edilemeyecek hastalar

Ameliyatta  boyun açılarak dört bez de görülür, adenom (tümör) varsa çıkartılır. Hiperplazi (bezde büyüme)  varsa üç bez tamamen, dördüncü bezin de yarısı çıkartılır. Ancak bu prosedürde nüks riski yüksektir, bu nedenle kalan yarım paratiroid dokusu kolay müdahale edilebilir olması nedeniyle önkola, kas içine implante edilir.